Verschillende dorpen in Nederland proberen krimp en leegstand het hoofd te bieden door de openbare ruimte te herinrichten. Sprekende voorbeelden hiervan zijn de centra van Westerbork, Loppersum, Oostburg en Margraten. We vroegen betrokkenen in deze gemeenten óf en hoe kwaliteit in de openbare ruimte een deel van de oplossing voor krimp kan zijn.

Diverse oorzaken liggen ten grondslag aan de krimp waar allerlei regio’s in Nederland mee te maken hebben. Het fenomeen krimp doet zich op verschillende plekken van het land voor, van Zeeuws-Vlaanderen tot Oost-Groningen, van de Achterhoek tot aan Zuid-Limburg. De bevolkingsdaling wordt veroorzaakt doordat er minder kinderen geboren worden, en gezinnen met jonge kinderen naar grotere steden vertrekken. Hetzelfde geldt voor veel jongeren en hoogopgeleiden.

De Nederlandse bevolking zal in zijn totaliteit in de toekomst groeien. Maar deze groei doet zich met name voor in de vier grote steden: Amsterdam, Rotterdam, Den Haag en Utrecht, of in middelgrote gemeenten in de Randstad. Het zijn vooral de kleine gemeenten die te maken krijgen met krimp. In 2040 zal bijna een op de drie gemeenten minder inwoners tellen dan nu.
Nederland telt op dit moment twintig zogeheten krimp- en anticipeergebieden. Krimpgebieden zijn gebieden die al kampen met bevolkingsdaling. Demografen verwachten dat de bevolking tot 2040 met zo’n 16 procent daalt. In anticipeergebieden daalt de bevolking nu nog niet, maar de verwachting is dat dit in de toekomst wel gaat gebeuren. De bevolking zal daar naar verwachting tot 2040 met zo’n 4 procent dalen.

Het gevolg van de bevolkingsdaling is dat de gebieden waar deze mensen uit vertrekken, vergrijzen. En deze vergrijzing heeft op haar beurt tot gevolg dat die gemeenten minder aantrekkelijk zijn voor bedrijven om zich er te vestigen, omdat er minder personeel beschikbaar is. Maar er gaan niet alleen banen verloren, ook andere voorzieningen zoals scholen en winkels worden er schaars. Krimpgemeenten kampen met (winkel)leegstand, een dalend aanbod van sportfaciliteiten en culturele voorzieningen. Ook wordt er minder gebouwd en neemt het openbaar vervoer af.

Westerbork, Oostburg, Loppersum en Margraten zijn voorbeelden van plaatsen die recent de strijd zijn aangegaan tegen krimp en leegstand. Dit doen ze onder meer door een herinrichting van de openbare ruimte in het centrum. Ze hopen zo aantrekkelijker te worden om er te wonen, een onderneming te vestigen of voor toeristen om er een dagje naartoe te gaan. Deze centra zetten kwaliteit in de openbare ruimte in als wapen tegen krimp.

De kwaliteit van de openbare ruimte is niet de enige factor die kan bijdragen aan het aantrekkelijker maken van deze gemeenten. Andere factoren, zoals lagere kosten voor ondernemers of meer zorgvoorzieningen voor ouderen, spelen ook een rol. Opvallend is wel dat wat betreft de openbare ruimte, gemeenten voor vergelijkbare oplossingen kiezen.

Westerbork
Bij de herinrichting van het centrum van Westerbork in Drenthe stond het Burgemeester Gualthérie van Weezelplein centraal. Voorheen werd het plein vooral gebruikt voor de weekmarkt en als evenemententerrein, maar nu is het plein rustiger en groener geworden. ‘Het doel van het plein was om een multifunctionele ruimte in te richten die zowel voor de markt, evenementen, maar ook voor parkeren gebruikt kan worden’, vertelt Geert van de Logt, beleidsmedewerker verkeer en vervoer van de gemeente Midden-Drenthe. ‘Voorafgaand aan de herinrichting was er veel onduidelijkheid over het Van Weezelplein. Het verschilde per dag of auto’s er wel of niet mochten parkeren. Het plein heeft zijn oorspronkelijk groene karakter teruggekregen.’ Van de Logt benadrukt het belang van de locatie van het plein: ‘De winkels van het centrum van Westerbork zijn dichtbij, net als een voor Midden-Drentse begrippen redelijk ov-opstappunt. Alles bij elkaar is het dus een belangrijke omgeving voor dagjesmensen.’ Niet alleen overdag moest het plein sfeervol zijn, maar ook ’s nachts. ‘Met een speciale lichtarchitect hebben we ervoor gezorgd dat het ’s avonds ook een mooie plek is om te zijn.’ Sommige lantaarnpalen hebben spotjes die de bomen ook van onderaf belichten. Het groene deel van het Van Weezelplein wordt niet meer gebruikt voor evenementen, maar op het andere deel worden nog wel de weekmarkt en andere evenementen gehouden.

‘We hebben een kwaliteitsslag gemaakt met de materialen. Het beton is vervangen door mooie gebakken stenen. Ook zijn we zorgvuldig met de bomen omgegaan.’

Oostburg
Oostburg in Zeeland werkt ook aan een oplossing voor de negatieve ontwikkelingen als gevolg van de wegtrekkende jeugd en de ouder wordende bevolking. Als onderdeel van het masterplan Aantrekkelijk Oostburg heeft de gemeente Sluis de openbare ruimte van het centrum heringericht. De doelstellingen van dit masterplan zijn het creëren van een herkenbare identiteit, aangename woonomgeving, aantrekkelijk centrumgebied en een goede leefbaarheid. Met de herinrichting van de openbare ruimte zijn met name de bereikbaarheid en de parkeergelegenheden verbeterd.

‘Het belangrijkste doel van de herinrichting was om Oostburg een warmere uitstraling te geven’, vertelt Mark Verhoosel, projectleider van de herinrichting, bescheiden. Dit is bijvoorbeeld gedaan door het beton te vervangen door gebakken materiaal. ‘Ook in de kleurstelling van de tegels is rekening gehouden met de warmte die het plein moest uitstralen’, vertelt Verhoosel. ‘Voor voetgangers en fietsers is meer ruimte vrijgemaakt. Het centrum is niet autovrij, maar er is een blauwe zone gemaakt. Auto’s mogen hier niet langer dan 2 uur geparkeerd staan.’ Een bijdrage aan de sfeer van het plein was welkom in deze gemeente, als antwoord op de krimp en leegstand. ‘Deze herinrichting heeft de sfeer op het plein weer teruggebracht zodat het leuk wordt om er te verblijven, want dat is voor een gemeente als de onze natuurlijk wel een uitdaging’, zegt Verhoosel daarover. Hij ziet de investeringen van de gemeente in deze herinrichting als een voorzet, maar zegt dat hiermee niet alle leegstandproblemen zijn opgelost. ‘De verantwoordelijkheid hiervoor ligt ook bij de ondernemers.’

Loppersum
De gemeente Loppersum in Groningen heeft een masterplan opgesteld voor de aanpak van de openbare ruimte. Een voorbeeld hieruit is de verfraaiing van het centrum van het dorp Loppersum. De kerk en het ernaast gelegen marktplein vormen samen het centrum van het dorp. ‘Het doel van de herinrichting was het aantrekkelijker maken van het centrum voor ondernemers en het winkelend publiek. Het gebied is nu veel mooier en gebruiksvriendelijker geworden’, vertelt Pier Prins, wethouder Beheer Openbare Ruimte van de gemeente Loppersum.

Vroeger ging er veel verkeer over het marktplein, maar nu is ervoor gezorgd dat het geen logische doorgaande route meer is voor auto’s. Onder de straten die naar het centrum toe lopen is het riool vervangen en de straten zelf zijn opnieuw ingericht. ‘We hebben bij de nieuwe inrichting gebruikgemaakt van gebakken materiaal. Dit geeft het geheel meer uitstraling en de straten passen nu beter bij het centrumgebied. Het is aantrekkelijker om in het centrum te verblijven en er is meer ruimte voor voetgangers en fietsers’, zegt Pier Prins. Bij de herinrichting is ook rekening gehouden met de aanleg van een terras bij een nieuwe brasserie, wat zorgt voor meer gezelligheid in het centrum. Het centrum heeft hiermee een impuls voor de toekomst gekregen.

Margraten
In Margraten in Zuid-Limburg is het Amerikaplein volledig heringericht, inclusief nieuwe woningen en commerciële ruimten gelegen aan het plein. ‘Verder zijn enkele omliggende wegen vernieuwd en pleintjes opgewaardeerd’, zegt Erik Hurkens, projectleider Openbare Ruimte van de gemeente Eijsden-Margraten. ‘Het parkeren op het plein is beter gereguleerd, de verblijfsfunctie vergroot en pleintjes verfraaid.’ Bijzonder aan deze herinrichting is het waterbassin dat onder het plein is aangelegd, dat regenwater van de omgeving rond het plein opvangt en gedoseerd leegloopt om het regenwaterstelsel te ontlasten. Het resultaat van het nieuwe Amerikaplein heeft er volgens Hurkens voor gezorgd dat het Amerikaplein ‘weer leeft en Margraten en omgeving verder kan groeien’.

De ontwikkeling van het Amerikaplein viel in de periode van economische terugval, waardoor de ontwikkeling van woningbouw en commerciële ruimten voor een deel werd vertraagd. ‘Uiteindelijk is het bestuur van de gemeente tot de conclusie gekomen dat door deze problemen zich tevens enkele kansen voordeden. Er is meer ruimte gekomen voor groen en uitbreiding van het plein.’ Wethouder Jos Custers vertelt: ‘Waar we trots op zijn is dat door goed overleg en samenwerking de bestaande winkels tijdens de herinrichting altijd bereikbaar waren en het Amerikaplein altijd toegankelijk was voor bezoekers van bijvoorbeeld de weekmarkt, het aanliggend gemeentehuis en de kermis.’

Ingrediënten voor de aanpak van krimp
Opvallend bij de vier gemeenten die te maken hebben met krimp van hun bevolking, is dat ze de oplossingen in dezelfde richting zoeken.

1. Minder beton, meer natuurlijke materialen: op verschillende plekken wordt beton vervangen door aantrekkelijke, gebakken materialen.
2. Multifunctioneel ruimtegebruik: pleinen worden vaak voor verschillende doeleinden gebruikt, zoals voor de weekmarkt en andere evenementen die voor diverse doelgroepen aantrekkelijk zijn.
3. Vergroening: in alle gemeenten is groen essentieel voor de sfeer op de pleinen.
4. Ruimte voor voetgangers en fietsers: in meer centra wordt de auto geweerd, en krijgen fietsers en voetgangers meer ruimte.

Meer lezen? Vraag ons GRATIS Mooie Pleinen Magazine aan.