In 2013 werd het Wilhelminaplein verkozen tot de beste openbare ruimte van Nederland. De vakjury roemde het getoonde lef. ‘De inrichting is op het eerste gezicht niet bijzonder, maar er schuilt een bepaalde vernuftigheid in.’ In gesprek met Arjen Kammeraat, projectleider bij de ontwikkeling van het plein bij de gemeente Leeuwarden, gaan we op zoek naar die vernuftigheid en de hamvraag van dit magazine: Waarom is dit een mooi plein?
Wie het Wilhelminaplein goed op waarde wil kunnen schatten, moet de oude situatie in ogenschouw genomen worden. Voor het Wilheminaplein lag er namelijk ook een plein, het Zaailand. ‘Een stenen vlakte die zich uitstekend leende voor markten en de kermis, maar waar elke sfeer ontbrak’, aldus Kammeraat. De jury van de award beschreef het destijds als volgt: ‘De verhouding tussen de gevels was zoek – het plein was té groot – zodat de gebruiker zich er verloren voelde.’
Referendum
Kortom, er moest iets gebeuren, maar niet alle inwoners van de stad waren het daarmee eens. In een referendum in 2006 stemden bijna 12.000 mensen voor het project en meer dan 19.000 personen tegen. Voor een gekwalificeerde meerderheid waren echter minstens 21.790 stemmen voor of tegen nodig. Het plan kon dus doorgang vinden, maar de gemeente zal de druk voor de ontwikkeling van een topplein hebben gevoeld.
Kammeraat stemde in 2006 voor het nieuwe ontwerp. ‘Het plein was ooit ontworpen vanuit een verouderde functionele filosofie. Het was geen verblijfsplek, als er geen activiteiten waren had je helemaal niets te zoeken op dit plein. In het nieuwe ontwerp hebben we juist die gebruikers vooropgesteld voor de ontwikkeling van een huiskamer voor onze inwoners.’
Speelruimte
Met die gedachte in het achterhoofd ging een ontwerpteam aan de slag met het plein. Dit was echter niet de enige voorwaarde. Kammeraat: ‘De speelruimte lag al redelijk vast door de extra functies die we wilden toevoegen. Er is een rij met woningbouw toegevoegd, de markt en de kermis moesten nog steeds gehouden kunnen worden en het belangrijkste, het nieuw te bouwen Fries Museum kreeg een plek op het plein. De massa van dat museum stond vast, de aanrijdroutes voor de brandweer moeten worden geregeld en we wilden natuurlijk ook wel wat zitelementen en bomen toevoegen. Aan de hand van die spelregels zijn onze stedenbouwers gaan puzzelen met de beperkte ruimte.’ Gemeente Leeuwarden heeft daarom continu gezocht naar zichtbare en niet zichtbare details om de ruimte optimaal benutten en toch een plein met uitstraling te maken.
Intimiteit
Het eerste doel was het aanbrengen van een intieme sfeer. ‘Er is een duidelijke keuze gemaakt voor natuurstenen met verschillende kleuren en verschillende lengtes. De gebakken materialen roepen daardoor een gevoel van intimiteit op’, zegt Kammeraat. De meesterzet bleek uiteindelijk de toevoeging van de appartementen en het Fries Museum aldus de juryleden destijds. Kammeraat: ‘Het maakt het plein veel intiemer, maar we hebben nog de steeds ruimte om 10.000 mensen te herbergen, zoals gebeurde tijdens Serious Request in 2014.’
Tot zover het raamwerk van het plein dat voor iedereen direct zichtbaar is. ‘Iedereen die de oude situatie kent, kan zich voor de geest halen dat de appartementen en het Fries Museum nieuw zijn, maar er is ook heel veel, zo niet meer, tijd besteed aan de finesses’, stelt Kammeraat.
Bomen en bankjes
De bomen met bijbehorende bankjes zijn zo’n voorbeeld. Er staan grote zware zitbanken van vijf meter bij twee meter op het plein die uitnodigen om te verblijven. Kammeraat: ‘Die banken hebben we speciaal door ipv Delft op basis van een ontwerp van Falco laten maken zodat ze om de bomen heen geplaatst konden worden. ‘In’ de banken staan de hoge meerstammige zilveresdoorns. Die takken waaien uit en in combinatie met de hoogte levert dat weer meer intimiteit op.’ Aan de andere kant zorgt die meerstammigheid van de esdoorns ook voor een bepaalde grilligheid en de bomen reageren snel op droge periodes.
Ook daar is een antwoord op gevonden. ‘Onder het plein zit veel holle ruimte met de riolering, stroomvoorziening en een grote ringleiding. Die leiding hebben we aangelegd om een continu waterlevel van acht centimeter te garanderen.’ Over dat waterlevel ligt weer een doek met daarboven de boomwortels. Door de capillaire werking (het verschijnsel waarbij water in een fijn sediment in de poriën omhoog wordt getrokken) worden de bomen constant voorzien van een klein beetje water.
Water
Dat is niet de enige wateroplossing die getuigd van innovatie. Het plein heeft maar een flauwe helling en in het kader van de klimaatadaptieve inrichting is gekozen voor de afwatering via lijnen in het plein. Kammeraat: ‘Vaak wordt gekozen van lijngoten, maar hier is gekozen voor een ander detail. Beheertechnisch is het wel weer interessant dat we die ijzeren lijnafwatering niet met staalborstel reinigen, maar met kunststofborstels. Met stalen borstels krijg je snel roestvorming en door het verhoogde beheerniveau, omdat dit zo’n beeldbepalend plein is, zijn dat ook keuzes die we kunnen maken.’
De lijnafwatering wordt echter niet alleen ingezet bij hevige regenval. ‘Midden op het plein ligt een platte fontein wat een speels effect geeft en waar kinderen graag doorheen rennen. Het water van die fontein loopt vervolgens via de lijnen terug naar het waterreservoir en wordt zo weer gerecycled’, aldus de projectleider.
17.000 pootjes
Niet ver boven en onder dat waterreservoir lagen de volgende technische uitdagingen. De parkeergarage in combinatie met het gewicht van het plein. ‘Op sommige momenten staan er duizenden mensen op het plein, maar we wilden ook de parkeerfunctie onder het plein behouden. Uiteindelijk hebben we gewerkt met watershells, een soort krukjes van een halve meter die zijn gevuld met beton, waar het hele plein bovenop is gelegd. De stenen liggen op 17.000 pootjes.’
Lichtspel
Tot zover de ondergrond. Ook bovengronds is voor de kenner nog voldoende te ontdekken. Wat opvalt is het lichtspel in het plein. Net als de lijnafwatering is er door Rots Maatwerk ook lijnverlichting aangelegd op het platte pleinvlak. Het plein krijgt hierdoor zijn afkadering in vlakken en de lichten zijn op honderden verschillende manieren af te werken. ‘We kunnen hierdoor een bepaalde sfeer creëren op het plein.’ In de banken is trouwens ook licht verwerkt. ‘Beheertechisch was het van belang dat er een ijzeren ring rond de bomen zou komen, vanwege aanrijdgevaar. Die ijzeren ring hebben we daarna weer optimaal gebruikt om lichtspots in te verwerken en onder het ijzer konden we de schakelkasten aanleggen. Er zijn veel slimme combinaties gemaakt op dit plein.’
Terugblik
‘Aan de voorkant hebben we met heel veel specialisten rond de tafel gezeten om te praten over de mogelijkheden. Dat proces heeft ervoor gezorgd dat we op de hoogte waren van alle mogelijkheden en dat we slimme combinaties hebben kunnen leggen en het plein vrij van obstakels hebben kunnen houden. De elektriciteitskasten van PUTkast die in het plein zijn verwerkt, zijn daar een mooi voorbeeld van.’ Kammeraat kijkt dan ook vol trots naar het plein en zou eigenlijk niets willen veranderen. ‘Elk element van dit plein heeft zoveel aandacht gekregen op esthetisch, beheer en technisch vlak.’ Nu vier jaar later is de ‘huiskamer van Friesland’ het plein al het decor geweest van de twee grootste openbare projecten van Nederland: Serious Request en The Passion en heeft de stad, aan de vooravond van de Europese Culturele Hoofdstad 2018, een plein dat past bij deze nieuw verworven status.